Ontstaansgeschiedenis

Bekijk onze tijdlijn van de 19e eeuw tot nu, om gebeurtenissen op gebied van seksualiteit in Nederland te zien en de rol van Rutgers.

Johannes Rutgers

Johannes Rutgers (1850-1924) studeerde medicijnen en werd arts. Hij was getrouwd, maar zijn vrouw stierf na vier keer bevallen. Deze heftige gebeurtenis beïnvloedde zijn levenswerk. Hij hertrouwde met Mietje Hoitsema. Beiden waren gedreven door feminisme en socialisme. Zo openden ze in hun huis in Rotterdam een gratis leeszaal (vooral voor socialisten en anarchisten) en boden ze onderdak aan mensen in nood.

Emancipatie en gelijkheid

Rutgers geloofde dat de beschikbaarheid van anticonceptie voor elke vrouw de eerste stap was naar emancipatie van vrouwen en gelijkheid tussen mannen en vrouwen. En het zou mensen de mogelijkheid geven te genieten van seks zónder ongewenste gevolgen. Hoewel hij abortus niet goedkeurde, vooral om gezondheidsredenen, streeft hij later in zijn leven naar legalisering van abortus.

Hij vond het ieders recht te kunnen kiezen hoeveel kinderen er worden geboren. En een ware evolutie als iemand de keuze zou maken niet méér kinderen te krijgen dan hij of zij kan verzorgen. Volgens hem was de basis van seksuele vrijheid: ‘liefde wanneer ze liefde willen, kinderen wanneer ze kinderen willen’. Toegang tot anticonceptie zou mensen grip geven op hun eigen natuur. En bovendien zou het gezonder zijn voor de moeder om niet te veel kinderen te krijgen.

Anticonceptie voor iedereen

Rutgers werkte in de armste wijken van Rotterdam en zag welke schrijnende situaties er ontstonden, doordat met name arme vrouwen geen toegang hadden tot anticonceptie. Daarom gaf hij vanaf 1892 in zijn praktijk een gratis spreekuur over anticonceptie.

Hij richtte zich op de strijd voor gratis toegang tot anticonceptie en werd hiervoor in 1898 actief lid van de Nieuw Malthusiaanse Bond (NMB).

Het Malthusianisme was een internationale beweging gebaseerd op de ideeën van Engelse dominee en econoom Thomas Malthus. Malthus schreef in 1798 het boek An essay on the principles of Population, waarin hij zei dat bevolkingsgroei en voedselproductie niet in balans zou blijven, met armoede en honger tot gevolg. Seksuele (geheel)onthouding was volgens Malthus de enige manier om dit tegen te gaan. In Nederland leidde deze ideeën tot de Nieuw Malthusiaanse Bond (NMB, opgericht in 1881). Maar in tegenstelling tot de Engelse tegenhanger geloofden de Nederlandse Malthusianen dat anticonceptie ook een manier was om de bevolkingsgroei te beperken, vandaar de naam Nieuw Malthusiaanse Bond.

De start van de Rutgers Stichting

Rutgers overleed in 1924 en liet tal van publicaties en een groot netwerk van deskundige medewerksters op gebied van anticonceptie na. Al in de jaren dertig opende de NMB in Amsterdam en Rotterdam consultatiebureaus ‘over huwelijk en seksleven’. In 1946 ging de bond verder onder de naam Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming (NVSH). De enorme hulpvraag aan de consultatiebureaus zorgt ervoor dat deze tak in 1969 wordt omgedoopt tot een aparte stichting: de Rutgers Stichting (de voorloper van het huidige Rutgers). Vernoemd naar dokter Johannes Rutgers. Voor hulp op het gebied van seksualiteit kunnen mensen terecht bij deze consultatiebureaus; de Rutgershuizen. In 2002 gaan deze Rutgershuizen over naar de GGD. De stichting blijft zich – tot op de dag van vandaag – inzetten voor de seksuele en reproductieve gezondheid en rechten van mensen.

Rutgers en ‘rasverbetering’

Johannes Rutgers wordt vaak samen genoemd met vroege ‘eugenetica’, dat stelde dat rassen konden worden verbeterd door sterilisatie van arme of verstandelijk gehandicapte mensen. Een theorie die in Nederland van circa 1900 tot ver in de jaren ’50 populair was. Rutgers bracht destijds ook naar voren dat het voor sommige mensen beter zou zijn om geen kinderen te krijgen, zoals mensen die in armoede leefden.

In 1905 schreef hij zijn boek Rasverbetering, waarin hij zegt dat bewuste anticonceptie de kwaliteit van het menselijk ras zou verbeteren. Bijvoorbeeld door bepaalde mensen te overtuigen dat minder kinderen beter zou kunnen zijn, en deze kinderen de ruimte zou geven om zich te ontwikkelen. Minder kinderen betekende namelijk meer tijd voor onderwijs, meer geld voor gezondheidszorg en meer leefruimte.

Het woord rasverbetering heeft voor ons nu een racistische betekenis. Het is gelinkt aan het werk van de Nazi’s en geeft het idee dat een ras superieur kan worden en dat niet alle rassen gelijk zijn. Dit is zéker niet de visie die Rutgers destijds had. Ook verwierp hij het idee van een puur ras.

Het begin van de seksuele hervorming in Nederland

De ideeën van Rutgers waren vooruitstrevend. Hij streefde naar gelijkheid voor vrouwen, goede seksuele voorlichting voor kinderen en toegang tot anticonceptie voor iedereen. En hoewel hij geen racistische ideeën had, betoogde hij wel dat sommige mensen geen kinderen zouden moeten krijgen. Met zijn publicaties over eugenetica, malthusianisme en darwinisme was Rutgers een echte tijdgenoot, maar met zijn werk op het gebied van seksuele voorlichting en toegang tot anticonceptie was hij zijn tijd ver vooruit. Zijn werk is het begin van de seksuele hervorming in Nederland.

Gezien het tijdsverschil van 100 jaar is het niet vreemd dat niet alle ideeën van Rutgers toen, nog de ideeën van nu zijn. Maar in de bijna 100 jaar sinds de dood van Johannes Rutgers is Nederland onvoorstelbaar veranderd: anticonceptie is overal verkrijgbaar, ons land staat bekend om zijn seksuele voorlichting en abortus is veilig en legaal.